चला संस्कृत शिकूं या ! – पाठ ९ वा

चला संस्कृत शिकूं या ! – पाठ ९ वा

निरनिराळ्या प्रकारच्या शब्दांसाठी बनवलेली कोष्टकं वापरायची संवय करायला एक सोपं सुभाषित घेऊं.

असा कोष्टकांच्या मदतीनं प्रत्येक शब्दाचा सविस्तर अभ्यास करत सुभाषित समजून घेणं ही अभ्यासाची नवीन पद्धत म्हणतां येईल. पाहूं मजा येते कां, तें.

तर सुभाषित असं आहे –

न कश्चिदपि जानाति किं कस्य श्वो भविष्यति ।

अतः श्वः करणीयानि कुर्यादद्यैव बुद्धिमान् ॥

नेहमीप्रमाणं सगळे शब्द सुटे नजरेत येण्यासाठी सन्धि-विच्छेद करायला हवा. सन्धिविच्छेद करून सुभाषित असं आहे.

न कः-चित् अपि जानाति किम् कस्य श्वः भविष्यति ।

अतः श्वः करणीयानि कुर्यात् अद्य एव बुद्धिमान् ॥

१. न

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
न	अव्ययम्	नाही

२. कः-चित् इथे “चित्” हा प्रत्यय आहे. तो “किम्” सर्वनामाच्या सगळ्या रूपांना जोडतात. “चित्”-चा उपयोग मराठीतल्या “-ही” सारखा असतो. कुणीही, कुणालाही, कशातही या सगळ्या शब्दात “ही” जसा शब्दाच्या रूपाला जोडलेला आहे. अगदी तसाच संस्कृतमधे “चित्” जोडायचा. त्यामुळं अभ्यास करायचा शब्द म्हणजे “कः”

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलशब्द:	लिंगम्	विभक्ति:	वचनम्	शब्दार्थ:
कः	सर्वनाम	किम्	पु.	प्रथमा	एक.	कोण

कः-चित् म्हणजे कोणीही

३. अपि

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
अपि	अव्ययम्	सुद्धा, देखील

४. जानाति

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलधातु:	गण:	पदम्	प्रयोजकेन ?	प्रयोग:	काल: वा अर्थ: वा	पुरुष:	वचनम्	शब्दार्थ:
जानाति	क्रियापदम्	ज्ञा	९	प.*	न	कर्तरी	वर्तमानकाल:	तृतीय:	एक.	जाणतो

* धातु उभयपदी आहे. इथे जानाति हें परस्मैपदी रूप आहे.

५. किम्

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलशब्द:	लिंगम्	विभक्ति:	वचनम्	शब्दार्थ:
किम्	सर्वनाम	किम्	नपुं.	प्रथमा	एक.	काय

६. कस्य

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलशब्द:	लिंगम्	विभक्ति:	वचनम्	शब्दार्थ:
कस्य	सर्वनाम	किम्	पु.	षष्ठी	एक.	कुणाचे

७. श्वः

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
श्वः	अव्ययम्	उद्या

८. भविष्यति

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलधातु:	गण:	पदम्	प्रयोजकेन ?	प्रयोग:	काल: वा अर्थ: वा	पुरुष:	वचनम्	शब्दार्थ:
भविष्यति	क्रियापदम्	भू	1	प.	न	कर्तरी	द्वितीय-भविष्यकाल:	तृतीय:	एक.	होईल

९. अतः

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
अतः	अव्ययम्	म्हणून

१०. श्वः हा शब्द (७) इथे आलेलाच आहे

११. करणीयानि

शब्द:

शब्दस्य  जाति:

मूलशब्द:

मूलधातु:

गण:

पदम्

प्रयोजकेन ?

प्रयोग:

काल: / अर्थ:

लिंगम्

विभक्ति:

वचनम्

शब्दार्थ:

करणीयानि

“अनीय”-प्रत्ययान्तम् धातुसाधितं विशेषणम्

करणीयम्

कृ

८

उ.

न

लागू नाही

विध्यर्थः

नपुं.

प्रथमा

बहु.

करावयाच्या (गोष्टी)

१२. कुर्यात्

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलधातु:	गण:	पदम्	प्रयोजकेन ?	प्रयोग:	काल: वा अर्थ: वा	पुरुष:	वचनम्	शब्दार्थ:
कुर्यात्	क्रियापदम्	कृ	८	प.*	न	कर्तरी	विध्यर्थः	तृतीय:	एक.	कराव्यात

* “करणीयानि” शब्दाच्या कोष्टकात दाखवल्याप्रमाणें धातु उभयपदी आहे. इथे “कुर्यात्” परस्मैपदी आहे.

१३. अद्य

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
अद्य	अव्ययम्	आज

१४. एव

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	शब्दार्थ:
एव	अव्ययम्	च

१५. बुद्धिमान्

शब्द:	शब्दस्य  जाति:	मूलशब्द:	लिंगम्	विभक्ति:	वचनम्	शब्दार्थ:
बुद्धिमान्	विशेषणम्	बुद्धिमत्	पु.	प्रथमा	एक.	बुद्धिमान्, हुशार, सुजाण

इथे “बुद्धिमत्” हें विशेषण “बुद्धि” या नामाला मत् हा प्रत्यय लागून तयार झाले आहे. “मत्” ह्या प्रत्ययाने “–असलेला, -ली, -लें” अशा अर्थाचे विशेषण तयार होते. म्हणून बुद्धिमत् म्हणजे बुद्धि् असलेला

वर दिलेले शब्दार्थ सुभाषितात शब्द ज्या क्रमाने आहेत त्या क्रमाने लिहून पाहूं.

न कः-चित् अपि जानाति किम् कस्य श्वः भविष्यति ।

अतः श्वः करणीयानि कुर्यात् अद्य एव बुद्धिमान्||

नाही कोणीही सुद्धा जाणतो काय कुणाचे उद्या होईल

म्हणून उद्या करावयाच्या (गोष्टी) कराव्यात आज च सुजा(णाने)

असं शब्दाला शब्द लिहून सुद्धा एकंदरीनं अर्थ लक्षांत येतो. पण प्रत्येक भाषेची वाक्यरचनेची पद्धत असते, विशेषतः पद्याऐवजी गद्यात लिहायची. तशा पद्धतीनं अर्थ लिहावा. याला “अन्वय” म्हणतात. ब-याचदा गद्यात लिहिताना कोणता शब्द कोणत्या क्रमानं घ्यावा, त्याप्रमाणं सुद्धा अर्थात खूप फरक पडतो. त्यामुळं अन्वय लिहिणे हासुद्धा सुभाषित समजून घेण्यातला एक महत्त्वाचा टप्पा असतो.

जाताजाता, आणखी एक रोचक मुद्दा –

“करणीयानि” या शब्दाचा “करावयाच्या (गोष्टी)” असा अर्थ देताना, (गोष्टी) हा शब्द कंसात दिला. कारण, “करणीयानि” शब्द म्हणून विशेषण आहे. मग त्याचं संबंधित नाम कुठलं हा प्रश्न येतो. संस्कृतमधे इथल्याप्रमाणं विशेषणच नामासारखं वापरलेलं असूं शकतं.

तीच गोष्ट बुद्धिमान् शब्दाची. हा शब्दसुद्धा विशेषण आहे. मराठीत सुद्धा सुजा(णाने) असा नामासारखा दाखवला.

“विशेषण सुद्धा नामासारखं समजून घ्या” असं कवीनं मानणं, हा “समझदारको इशारा काफी होता है ।” अशातला प्रकार आहे. संस्कृत ही मुळातच संस्कारांची भाषा असल्यानं “समझदार”-पणाची कवीनं अपेक्षा ठेवणं यात गैर कांहीच नाही, नाही कां ?

हें सुभाषित छान पण आहे, सोपं सुद्धा आहे. पहा ना –

१. पंधरापैकी ७ शब्द – १, ३, ७, ९, १०, १३, १४ – अव्यये आहेत. त्यातसुद्धा श्वः हा शब्द दोनदा आला आहे.

२. तीन शब्द किम् ह्या एकाच सर्वनामाची रूपे आहेत.

३. कुर्यात् आणि करणीयानि हे दोन्ही शब्द कृ या धातूपासून आहेत.

या सुभाषिताचं तात्पर्य हिंदीत छान सांगता येईल, “कल करेसो आज कर, आज करे सो अब” हें सर्वाना माहीत असतं. पण आचरणात किती येतं, हें प्रत्येकानं स्वतःचं स्वतः तपासावं.

निदान इतकं चांगलं सुभाषित पाठ करण्यात तरी चालढकल नको व्हायला, कसें ?

शुभमस्तु !

-o-O-o-