चला संस्कृत शिकूं या ! – पाठ ७ वा
ह्या खेपेस कांहीसा लांबडा श्लोक निवडला आहे –
रामो राजमणिः सदा विजयते रामं रमेशं भजे ।
रामेणाभिहता निशाचरचमू रामाय तस्मै नमः ॥
रामान्नास्ति परायणं परतरं रामस्य दासोऽस्म्यहम् ।
रामे चित्तलयः सदा भवतु मे भो राम मामुद्धर ॥
ह्या श्लोकाचा अर्थ समजून घेण्याआधी ह्या श्लोकाच्या कांही रोचक बाबी पण पाहून घेऊं, कसें ?
1. ह्या श्लोकात अर्थातच श्रीरामांचे वर्णन आहे. हा श्लोकच मुळात श्रीरामरक्षास्तोत्रम् ह्या स्तोत्रातला आहे.
2. इथल्या चारी ओळीत प्रत्येकी १९ अक्षरे आहेत. अक्षरांच्या मात्रा २-२-२, १-१-२, १-२-१, १-१-२, २-२-१, २-२-१, २ अशा आहेत. म्हणजेच तीन मात्रांचा एक गण या पद्धतीने इथे म, स, ज, स, त, त, ग हे गण आहेत. अशा प्रकारच्या काव्यरचनेला शार्दूलविक्रीडित- वृत्त असे म्हणतात.
“मासाजासतताग येति गण हे शार्दूलविक्रीडिती” असं या वृत्ताचं खुणेचं सूत्र आहे.
लग्नात किंवा मुंजीत मंगलाष्टके म्हणतात ना, ती बहुतेक ह्या वृत्तातील असतात.
3. ह्या श्लोकात प्रत्येक ओळीत दोन-दोन वाक्ये आहेत. तेव्हा हा श्लोक समजून घ्यायचा म्हणजे, छोटी-छोटी ८ वाक्ये समजून घ्यायची, इतकेच.
चला तर मग सुरूं करूं या.
रामो राजमणिः = राम: राजमणिः
राम: = राम
राजमणिः = राजानाम् मणिः
राजानाम् = राजांचा , राजांमध्ये
मणिः = मणी
राजानाम् मणिः = राजांमध्ये मणी
सदा = सदा, नेहमी
विजयते = विजयी असतो
रामो राजमणिः सदा विजयते = राजांमध्ये मणी (असा) राम नेहमी विजयी असतो.
रामं = रामम् = रामाला
रमेशं = रमेशम्
रमेश: = रमायाः ईशः (षष्ठी-तत्पुरुष- समासः)
रमायाः = रमाचा रमा म्हणजे विष्णूची पत्नी
ईशः = धनी, मालक, पति, देव
रमायाः ईशः = रमाचा पति, म्हणजे विष्णू
भजे = (मी) भजतो, भजन करतो, भक्ति करतो
रामं रमेशं भजे = (मी) रामाची (म्हणजेच) रमेशाची भक्ति करतो.
रामाची भक्ति म्हणजेच रमेशाची भक्ति असं म्हणण्यामागे तर्क इतकाच समजायचा, कीं विष्णूच्या दशावतारापैकीच राम हा सातवा अवतार.
दशावतार म्हणजे – मत्स्य, कूर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध, कल्कि.
दशावतारांच्या ह्या पौराणिक कथांबद्दल मला नेहमीच असं वाटतं कीं, दशावतारांची संकल्पना म्हणजे जीवसृष्टीच्या उत्क्रांतीचा शास्त्रीय सिद्धांत आहे. पृथ्वीचा गोळा थंड होण्याबरोबर जी जीवसृष्टी निर्माण झाली, ती सर्वप्रथम पाण्यामधेच निर्माण होणं शक्य होतं. पाण्यामधे सुद्धा प्रथम पाणवनस्पती झाल्या. पण त्या चर म्हणजे स्थलांतर करूं शकत नव्हत्या. चर जीवसृष्टीचं पहिलं रूप म्हणून दशावतारामध्ये मत्स्य म्हणजे मासा. माशानंतर कूर्म म्हणजे कासव, जें पाण्यात आणि जमीनीवर सुद्धा हिंडू शकतं, पण खूप हळूं. नंतर तिसरा वराह म्हणजे गेंडा, जो अगदी जमीनीवर नाही, पण उथळ पाण्यात राहतो. त्यानंतर चौथा नृसिंह जो अर्धा सिंह, अर्धा माणूस. नंतर पांचवा वामन, हा पूर्ण माणूस पण लहान. नंतर सहावा परशुराम, हा पूर्ण माणूस पण रानटी. सातवा राम, हा आदर्श माणूस. आठवा कृष्ण हा सगळ्या मानवी भावभावनाना पुरून उरणारा. नववा बुद्ध हा आत्मज्ञानी. दहावा कल्कि ज्या युगात नेहमी बरं आणि वाईट यांचा संघर्ष चालूं असतो.
दशावतारांच्या ह्या संकल्पनेबरोबरच कालगणनेची संकल्पना सुद्धा जोडलेली आहे. ही सुद्धा शास्त्रीय संकल्पनाच आहे. चार युगांचा काल कृत त्रेता द्वापार कलि ह्याक्रमानं उलटत असतो. श्रीरामावतार हा कृत-युगाच्या म्हणजेच सत्ययुगाच्या अखेरीचा अवतार. त्यानंतर त्रेतायुग. त्रेतायुगाबद्दल कुठली पौराणिक संकल्पना जोडलेली आहे, तें मला तरी माहीत नाही. श्रीकृष्णावतार हा द्वापारयुगाचा म्हणतात. आणि सध्या चालूं आहे, तें कलियुग.
संस्कृत शिकायचं म्हणजे नुसतीच एक नवीन भाषा शिकायची, असं तर नाहीच, ना !
भजे हा शब्द देखील मननीय आहे. भजे पासून “भजनम्” ह्या नामाचे दोन अर्थ आहेत. (१) गायचं भजन, भक्तिगीत (२) भजन म्हणणे.
हे दोन्ही अर्थ मिळून, भजे ह्या श्लोकातील शब्दाचा अर्थ नुसता “मी भजतो, भक्ति करतो”, असा न घेता, “मी भजन म्हणत, भजन गात भक्ति करतो” असा गोड अर्थ अधिक भावणारा आहे.
“भजे” हा शब्द “भज्” ह्या धातूचे रूप आहे. आत्ताच म्हटलेला “भक्ति” हा शब्द सुद्धा “भज्” ह्या धातूपासूनच बनलेलं आणखी एक नाम. भक्तीचे नऊ प्रकार सांगतात – “नवविधा भक्ति” श्रीसाईसच्चरितात २१ व्या अध्यायात घोड्याच्या नऊ लेंड्या गोळा करणा-या सौदागराची गोष्ट सांगून बाबानी नवविधा भक्तीच सुचवली. त्याचे अभंगवृत्तात जें विवरण जुळवले ते असे –
शुकसंकीर्तन । परीक्षितश्रवण । सदा विष्णुस्मरण । प्रल्हादाचे ॥
चरणसेवन । करी स्वये लक्ष्मी । करीतो वंदन । अक्रूर कीं ॥
दासश्रेष्ठ कोण । भक्त हनुमान । सखा तो अर्जुन । कुंतीपुत्र ॥
आत्मनिवेदन । बळीराजा करी । भक्ती ऐशापरी । नवविधा ॥
आतां पुढील वाक्याकडे वळूं.
रामेणाभिहता = रामेण + अभिहता
रामेण = रामाने
अभिहता = मारली
ह्या दोन्ही शब्दांचा थोडा अधिक विचार करूं.
रामेण = रामाने
तुमच्या हें लक्षात आलं कां, कीं पहिल्या वाक्यात रामः हा शब्द कर्ता होता. दुस-या वाक्यात हाच शब्द रामम् असा होता. इथे तो रामेण असा आहे. म्हणजेच राम ह्या मूळ शब्दाची निरनिराळी रूपं आपल्याला या श्लोकात दिसताहेत.
कर्त्याची विभक्ति प्रथमा असते. त्यामुळं रामः हें राम ह्या शब्दाचं प्रथमा विभक्तीचं रूप.
रामं रमेशं भजे म्हणजे मी रामाला भजतो. इथे रामम् हा शब्द वाक्यात कर्म आहे. कर्माची विभक्ति द्वितीया असते. रामम् हें राम ह्या शब्दाचं द्वितीया विभक्तीचं रूप आहे.
रामेण = रामाने ही आता तृतीया विभक्ति आहे.
आतां तुमच्या लक्षात आलं असेल कीं ह्या श्लोकात राम ह्या शब्दाची सगळ्या आठी विभक्तींची रूपं अगदी क्रमानं आली आहेत. म्हणून तर हा श्लोक निवडला आहे ! प्रत्येक ओळीत दोन विभक्त्या आणि चारी ओळी शार्दूलविक्रीडित वृत्तात चपखल जमवलेल्या.
अभिहता = पूर्णतः मारली इथे “पूर्णतः” हा अर्थ “अभि” ह्या उपसर्गामुळं आहे. तसे उपसर्ग बरेच असतात. क्रमाक्रमानं आपल्याला त्यांची ओळख होईल.
निशाचरचमू रामाय = निशाचरचमूः रामाय
हा सन्धि आहे. हा सन्धि होताना “निशाचरचमूः” ह्या शब्दातल्या शेवटच्या विसर्गाचा लोप झालेला आहे. कोणता सन्धि कसा होतो, याचे बरेच नियम बसवलेले आहेत. त्यांचाही परिचय ओघाओघानं होईल.
निशाचरचमूः = निशा + चर + चमूः
इथे तीन पदे आहेत. मिळून निशाचरचमूः हा सामासिक शब्द बनलेला आहे.
निशाचर ह्या पहिल्या दोन शब्दांच्या समुच्चयात निशा ह्या शब्दाला चर हें उपपद जोडलेले आहे.
निशा म्हणजे रात्र.
चर म्हणजे फिरणारे, भटकणारे.
मिळून निशाचर म्हणजे रात्री भटकणारे, भुते, राक्षस वगैरे. रावणाच्या सेनेतील सर्व राक्षस असे रात्री-बेरात्री भटकूं शकणारे म्हणजे निशाचर होते.
चमूः = सेना
निशाचरचमूः = निशाचराणाम् चमूः (निशाचरांची सेना) हा षष्ठी तत्पुरुष समास.
रामेणाभिहता निशाचरचमूः रात्री भटकूं शकणा-यांची सेना रामाने पूर्णतः मारली.
हा कर्मणी प्रयोग आहे. हा कर्मणी प्रयोग अभिहता ह्या अभि + हन् ह्या मूळ धातूच्या कर्मणी भूतकालवाचक धातुसाधित विशेषणानं साधला आहे. असं संस्कृतमधे क्रियापद दिसत नसलं तरी धातुसाधिताकडून क्रियापदाचं काम करवून घेण्याची पद्धत देखील आहे.
रामाय तस्मै नमः
रामाय म्हणजे रामाला. रामाय हा शब्द राम ह्या मूळ शब्दाच्या चतुर्थी विभक्तिचं रूप आहे.
तस्मै म्हणजे त्याला. जसं रामाय हें राम ह्या शब्दाचं चतुर्थी विभक्तीचं रूप, तसं तस्मै हें तत् ह्या सर्वनामाचं चतुर्थी विभक्तीचं रूप. ज्या कुठल्या सर्वनामाचा ज्या नामाशी संबंध असेल, त्या नामाची जी विभक्ति, तीच त्या सर्वनामाची पण विभक्ति.
नमः म्हणजे नमस्कार असो.
रामाय तस्मै नमः म्हणजे “त्या रामाला नमस्कार असो.” ज्याला नमः म्हणायचं त्याची चतुर्थी विभक्ति वापरायची.
रामान्नास्ति = रामात् न अस्ति
हा देखील तीन शब्दांचा सन्धि आहे.
रामात् म्हणजे रामाहून ही राम ह्या शब्दाची पञ्चमी विभक्ति आहे.
न म्हणजे नाही.
अस्ति म्हणजे आहे.
परायणं = परायणम् = परम् अयनम् हा कर्मधारय समास आहे.
परम् आणि अयनम् यांचा मिळून सामासिक शब्द बनताना अयनम् मधल्या “न” चा “ण” झालेला आहे. परायनम् म्हणून बघा बरं, बरोबर वाटत नाही. केव्हा न चा ण व्हावा अशा बारीकसारीक गोष्टींचे सुद्धा नियम आहेत. संस्कृतमधे सगळं असं साच्यात बसवलेलं आहे. जितकी संस्कृतची संवय होईल, तितके उच्चार देखील शुद्ध आणि स्पष्ट होतील. संस्कृत कां शिकायचं, त्यानं कायकाय फायदे होतात, तें जरूर लक्षात घेत रहायचं.
परम् म्हणजे दुसरे
अयनम् म्हणजे जाण्याचे (आस-यासाठी जाण्याचे) ठिकाण
परतरं = परतरम् इथे पर ह्या शब्दाला “तर” हा प्रत्यय जोडल्याने “अधिक दुसरे”, “याहून दुसरे” असे, “पर” ह्या विशेषणाचे “याहून अधिक” ह्या भावाचें विशेषण तयार होते. “सगळ्यात अधिक” अशा अर्थाच्या विशेषणासाठी “तम” हा प्रत्यय जोडतात.
रामान्नास्ति परायणम् परतरम् = रामाहून अधिक दुसरे (आस-यासाठी) जाण्याचे ठिकाण नाही (आहे).
रामस्य दासो ऽ स्म्यहम् = रामस्य दासः अस्मि अहम्
रामस्य = रामाचा
इथे रामस्य हे राम ह्या शब्दाचे षष्ठी विभक्तीचे रूप आहे.
दासः = दास, सेवक
अस्मि = (मी) आहे
अहम् = मी
रामस्य दासः अस्मि अहम् = मी रामाचा दास आहे. संत रामदासानी “आपण रामाचे दास आहोत” ही जाणीव कायम मनात राहण्यासाठी “रामदास” हें टोपण नांव घेतले.
रामे चित्तलयः सदा भवतु मे
रामे = रामाच्या ठिकाणी
इथे रामे हा शब्द “राम” ह्या मूळ शब्दाचे सप्तमी विभक्तीचे रूप आहे. “च्या ठिकाणी”, “वरती”, “खालती”, “मध्ये” अशा जागा दाखवण्यासाठी वापरतात.
चित्तलयः = चित्तस्य लयः हा षष्ठी तत्पुरुष समास आहे.
चित्तस्य = मनाचे
लयः = मिळून जाणे
सदा = नेहमी
भवतु = होवो, होऊं दे
मे = माझा, माझी, माझे
रामे चित्तलयः सदा भवतु मे = माझ्या मनाचे मिळून जाणे नेहमी रामाच्या ठिकाणी होऊं दे.
भो राम मामुद्धर = भोः राम माम् उद्धर
भोः = हें “हे !, “अहो!” या अर्थाचे उद्गारवाचक अव्यय आहे.
राम = हें राम ह्या शब्दाचे संबोधन-विभक्तीचे रूप आहे.
माम् = मला
उद्धर = वरच्या दर्जाला ने. उद्धर हें उत् + हृ ह्या धातूचे आज्ञार्थी द्वितीय पुरुष एकवचनाचे रूप आहे.
भो राम मामुद्धर = भोः राम माम् उद्धर = हे रामा मला वरच्या दर्जाला ने. (हे रामा, माझा उद्धार कर).
एकूण श्लोकाचा अर्थ असा –
| राजांमध्ये मणि (असा) राम नेहमीच विजयी होतो. |
मी रामाची जो रमाचा पति (सुद्धा आहे), (त्याची) भजन गाऊन भक्ति करतो. |
| निशाचरांची सेना रामाने पूर्णतः नष्ट केली. |
माझा त्या रामाला नमस्कार असो. |
| रामापरते अधिक (आश्रयासाठी) जाण्याचे ठिकाण नाही. |
मी रामाचा दास आहे. |
| माझ्या मनाचे मिळून जाणे नेहमी रामाच्या ठिकाणी होवो. |
हे रामा, माझा उद्धार कर. |
आपण मारुतीच्या देवळात जातो, तेव्हां “मनोजवम्..” म्हणतो. गणपतीच्या देवळात “प्रणम्य शिरसा देवम् …” म्हणतो. त्याप्रमाणं श्रीरामाच्या देवळात म्हणायला ही चांगली प्रार्थना आहे.
ह्या श्लोकाच्या निमित्तानं “राम” अ-कारान्त पुल्लिंगी नामाची आठही विभक्तींची एकवचनी रूपं आपल्याला समजली.
“राम” ह्या शब्दाप्रमाणेच बालः म्हणजे मुलगा ह्या शब्दाची (अ-कारान्त पुल्लिंगी नामाची) रूपे आठही विभक्तींमधे आणि एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् अशा तीनही वचनामधे कशी होतात, तें पुढील तक्त्यात दिलें आहे.
| विभक्ति: |
एकवचनम् |
द्विवचनम् |
बहुवचनम् |
| प्रथमा |
बाल: |
बालौ |
बाला: |
| द्वितीया |
बालम् |
बालौ |
बालान् |
| तृतीया |
बालेन |
बालाभ्याम् |
बालै: |
| चतुर्थी |
बालाय |
बालाभ्याम् |
बालेभ्य: |
| पञ्चमी |
बालात् |
बालाभ्याम् |
बालेभ्य: |
| षष्ठी |
बालस्य |
बालयो: |
बालानाम् |
| सप्तमी |
बाले |
बालयो: |
बालेषु |
| संबोधन |
हे बाल |
हे बालौ |
हे बाला: |
ह्या पाठातच “राम” सारखे अ-कारान्त पुल्लिंगी नाम असलेले अजूनही पाच शब्द आहेत.
लिहा बरं कोणते ते ______ , ________ , ________ , _______ , _______
अ-कारान्त नपुंसकलिंगी नामाची रूपं प्रथमा, द्वितीया आणि सम्बोधन ह्या विभक्तींमधे वेगळी होतात. बालक (म्हणजे मूल) ह्याची रूपे पुढील तक्त्यात दिली आहेत.
| विभक्ति: |
एकवचनम् |
द्विवचनम् |
बहुवचनम् |
| प्रथमा |
बालकम् |
बालके |
बालकानि |
| द्वितीया |
बालकम् |
बालके |
बालकानि |
| तृतीया |
बालकेन |
बालकाभ्याम् |
बालकै: |
| चतुर्थी |
बालकाय |
बालकाभ्याम् |
बालकेभ्य: |
| पञ्चमी |
बालकात् |
बालकाभ्याम् |
बालकेभ्य: |
| षष्ठी |
बालकस्य |
बालकयो: |
बालकानाम् |
| सप्तमी |
बालके |
बालकयो: |
बालकेषु |
| संबोधन |
हे बालक |
हे बालके |
हे बालकानि |
ह्या पाठात आणखी अ-कारान्त नपुंसकलिंगी नामे पण आहेत. आणि आपण ब-याचदा वापरतो आहोत तें “वचन” हें नाम पण आहेच.
आणखी कोणती आहेत, पहा बरं ________ , _________ , _________
बाल आणि बालक यांच्या ओघानं येणारं आकारांत स्त्रीलिंगी नाम म्हणजे बाला (म्हणजे मुलगी). ह्या शब्दाची देखील रूपे पुढील तक्त्यात दिली आहेत.
| विभक्ति: |
एकवचनम् |
द्विवचनम् |
बहुवचनम् |
| प्रथमा |
बाला |
बाले |
बाला: |
| द्वितीया |
बालाम् |
बाले |
बाला: |
| तृतीया |
बालया |
बालाभ्याम् |
बालाभि: |
| चतुर्थी |
बालायै |
बालाभ्याम् |
बालाभ्य: |
| पञ्चमी |
बालायाः |
बालाभ्याम् |
बालाभ्य: |
| षष्ठी |
बालायाः |
बालयो: |
बालानाम् |
| सप्तमी |
बालायाम् |
बालयो: |
बालासु |
| संबोधन |
हे बाले |
हे बाले |
हे बाला: |
या पाठात कांहीं आकारांत स्त्रीलिंगी शब्द सुद्धा आहेत.
कोणते पहा बरं ________ , _________ , _________
या पाठात आपण कांही साधी, सोपी छोटी वाक्ये पण पाहिली. अशी वाक्यं बनवण्याचा हा एक स्वाध्याय –
१. एक वाक्य तर येऊन गेलेलंच आहे, तें पुन्हा लिहा “मी सेवक आहे” _____ ______ ______ |
२. मी मुलगा आहे ______ ______ ______ |
३. मी मुलगी आहे. ______ ________ _______ |
४. आतां “वदति” (एकजण) बोलतो, “वदतः” (दोघे) बोलतात, “वदन्ति” (अनेकजण) बोलतात ह्या “वद्” ह्या क्रियापदाच्या रूपांचा उपयोग करून पुढील वाक्ये बनवा –
| अ) |
मुलगा बोलतो |
______ ______ | |
| आ) |
दोन मुले बोलतात |
______ ______ | |
| इ) |
(अनेक) मुले बोलतात |
______ ______ | |
| ई) |
मूल बोलते |
_____ ______ | |
| उ) |
दोन (लहान) मुले बोलतात |
_____ ______ | |
| ऊ) |
(अनेक) बाळे बोलतात |
_____ ______ | |
| ए) |
मुलगी बोलते |
_____ ______ | |
| ऐ ) |
दोन मुली बोलतात |
_____ ______ | |
| ओ ) |
(अनेक) मुली बोलतात |
_____ ______ | |
मजा आली कां, संस्कृतमधे वाक्ये बनवताना ?
या पाठात आलेले
(a) अ-कारान्त पुल्लिंगी शब्द आहेत – रमेश, ईश, मत्स्य, कूर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध, अभिहत (हें विशेषण आहे), निशाचर, राक्षस, दास, परतर (हें सुद्धा विशेषण आहे), तत्पुरुष, पुरुष, समास आणि लय
(b) अ-कारान्त नपुंसकलिंगी शब्द आहेत – भजन, अभिहत (विशेषण असल्यानें नपुंसकलिंगी सुद्धा), परायण, अयन, परतर (विशेषण), चित्त, वचन
(c) आकारांत स्त्रीलिंगी शब्द आहेत – रमा, अभिहता (विशेषण), निशा,
ह्या सगळ्या शब्दांची दिलेल्या नमून्याप्रमाणे सर्व विभक्ती-वचनांची रूपें आता बनवता येतील.
जातांजातां सर्वनामाबद्दल जो नियम सांगितला, तोच विशेषणानाही लागू आहे. ज्या नामाशी विशेषणाचा संबंध असेल, त्या नामाचें जें लिंग, जी विभक्ती, जें वचन असेल, तेंच लिंग, तीच विभक्ती, तेंच वचन त्या विशेषणाचं सुद्धा असायला हवं. या नियमाचा पण एक श्लोक आहे ! –
यल्लिंगम् यद्वचनम् या च विभक्तिर्विशेषस्य
तल्लिंगम् तद्वचनम् सा च विभक्तिर्विशेषणस्यापि
शुभमस्तु |
-o-O-o-
चला, संस्कृत शिकूं या ! 